اهمیت آب ژرف در ایران؛ منبعی پایدار یا راه حلی موقت؟
آبهای ژرف، سفرهای از آبهای زیرزمینی را تشکیل میدهند و در سازند سنگی زمین تشکیلشده و دارای منشأ متفاوت هستند و میتوانند تجدیدپذیر یا تجدیدناپذیر باشند. اصطلاح آب ژرف در ایران کاربرد دارد و در سایر کشورها، مانند آمریکا و استرالیا، آب پنهان نامیده میشود. آب ژرف تجدیدپذیر بهعنوان یکی از منابعطبیعی زمین، یک سرمایه استراتژیک بهشمار میآید.
برخی از کشورها حتی دست به استخراج این منابع زدهاند؛ بهطور مثال عربستان در این زمینه اقدام کردهاست و البته بعد از مدتی بهدلیل اینکه متوجه تجدیدناپذیر بودن سفره آب ژرف شدند، استخراج را متوقف کردند که با اینکار میزان حساسیت دوره مطالعاتی اکتشاف آب ژرف را پیش از اقدام به استخراج، بیش از قبل مطرح کردند.
آنچه در این مقاله میخوانید:
Toggleمنظور از آب ژرف چیست؟
وقتی صحبت درمورد آبهای زیرزمینی است، اولین دیدگاه معمولاً به چاههایی برمیگردد که در لایه اسفنجی آبرفت زمین قرار دارند؛ سطح آب در این چاهها با گذشت زمان، کاهش مییابد و همچنین مشکلات فرونشست را بههمراه دارد. اما دسته دیگری از آبهای زیرزمینی وجود دارد که تا به امروز در محاسبات وزارت نیرو نقشی نداشتند. این منابع آب همیشه در عمق بیش از 1000 متر قرار گرفتهاست که بخشی از آن آبهای فسیلی هستند و بخشی نیز آبهای گسلهاست که در داخل زمین جریان دارند.
این گروه از آبهای زیرزمینی در لایههای سنگی که در فلات ایران در عمق بسیار زیاد (1 تا 5 کیلومتری سطح زمین) قرار دارند و پایینتر از لایههای آبرفتی است.
در ادبیات جدید زمینشناسی، در این باره گفتهمیشود که: آب باران که در قلههای کوهها، در فاصله چند هزار کیلومتری میبارد، با حجم زیاد ولی سرعت چند متر در سال، از طریق گسلها به مخازن آب ژرف میرسد؛ البته با توجه به نکات گفته شدهی پیش از این، گاهیاوقات این منابع میتوانند فسیلی یا تجدیدناپذیر هم باشند؛ یعنی آبهایی که از هزاران یا میلیونها سال پیش، موقع تشکیل زمین، داخل این مخازن گیر افتادهاند.
نمونههای آب ژرف در کشورهای مختلف
استرالیا شاید اولین کشوری بود که از این مخازن بهرهبرداری صنعتی کرد. در رسانههای استرالیا آب ژرف را اینگونه توصیف کردهاند:
آب آنقدر زیاد بود که مهندسان تلاش میکردند متوقف کنند اما ممکن نبود. این آب بهسختی و با سرعت کم داخل سنگها در اعماق زمین حرکت میکند. این آبها گاهی در مکانهایی میجوشند و در چشمههایی طبیعی به سطح زمین میآیند و گاهی ما باید تا اعماق زمین حفاری کنیم تا به آنها برسیم؛ ولی در هر صورت این آب کلید حیات یکچهارم منطقه است که ما آن را سفره بزرگ آرتزین (یا گب) مینامیم. این منطقه بسیار وسیع است و تقریباً مساحت آن برابر یکچهارم مساحت استرالیا است. زمانی که بارندگی در مناطقی که محل تغذیه سفره نامیده میشوند اتفاق میافتد، آب پایین رفته و در سفرهها جمع میشود. دانشمندان تخمین میزنند که چیزی برابر 65 هزار میلیون مگا لیتر آب موجودی سفره فعلی است! یک مگا لیتر برابر یکمیلیون لیتر است. 65 هزار میلیون از این مقدار برای پوشاندن کل سطح زمین به ارتفاع نیم متر، کفایت میکند.
امروزه بخش عمدهای از آب مورد نیاز کشاورزی و شرب از منابع آبی که «گب» نامیده میشود، تهیه میشود.
«در سال 1984 عملیات ساخت بزرگترین سیستم آبرسانی که دنیا به خود دیده بود، آغاز شد؛ بیش از 35 میلیارد دلار هزینه شد تا پروژهای که قدمی بلندپروازانه در تکنولوژی بود اجرا شود.»
کشور لیبی نیز از این منابع برای رفع مشکل کم آبی خود استفاده کرد. ابعاد پروژه بهرهبرداری از منابع آب ژرف در این کشور به قدری زیاد بود که لقب «بزرگترین رودخانه ساخت بشر» برای آن انتخاب گردید. لولههای بتنی که آب را کیلومترها منتقل میکردند.
«درسال 1950 برای اولین بار یک شرکت نفتی خارجی موفق شد تا این اقیانوس زیرزمینی را کشف کند.»
این منابع آب از دهه 90 میلادی در لیبی و کشورهای همسایه برای کشاورزی، صنعت و آب شرب استفاده میشوند. در آمریکا نیز کشاورزان برای پرورش محصولات خود از این منابع آب استفاده میکنند.
«در ایالت کانزاس با توجه به محصولات فراوان ذرت و سویا، کشاورزی حرف اول را میزند؛ راز این آمار فقط روی زمین قرار ندارد بلکه عامل دیگری زیر زمین وجود دارد که کسی آن را نمیبیند؛ سفره آب زیرزمینی « اوگولالا» که بزرگترین سفره آب زیرزمینی تازه در آمریکای شمالی میباشد.
سفره آب اوگولالا که به سفره آب دشتهای مرتفع هم معروف است، مخزنی بسیار بزرگ از آبهای زیرزمینی است که در مساحتی معادل 45 میلیون هکتار گسترش یافته است و از زیر 8 ایالت آمریکا نیز میگذرد.»
هرروزه منابع جدید از آب ژرف در کشورهای مختلف پیدا میشوند؛ منابعی که حتی به سطح زمین هم راه پیدا کردهاند.
در چین، تاریخ 5 اکتبر 2014، وقتی ماهواره زمین شناسی ناسا بالای یکی از خشکترین بیابانهای دنیا حرکت میکرد، دوربینش مورد عجیبی را ثبت کرد؛ تعدادی شکل نامنظم تیره روی زمین دیده میشدند و همچنین خیلی عجیب بود که در این بیایانها دریاچههای زیبایی وجود داشتند. این دریاچهها با رودخانههای سطحی یا بارشهای محلی تغذیه نمیشدند و هر آبی که در این منطقه وجود داشت باید به طور کامل تبخیر میشد. نکته عجیب در مورد این دریاچه این بود که بعضی از آنها دارای آب شور و بعضی دارای آب تازه بودند. این یعنی این آبها از جای دیگری میآیند و تنها جایی که باقی میماند، زیر زمین است.
استخراج آب ژرف در ایران
استخراج آب ژرف در ایران نیز در پی کشف تصادفی آب در عمیق بیش از 500 متر در حین حفاریهای شرکت ملی فولاد ایران مطرح شد. در حال حاضر طرح مطالعاتی منابع آب ژرف در دو منطقه هزار مسجد خراسان و زابل سیستان و بلوچستان عملیاتی شده است.
براساس تخمینها حدود 1/5 تا 2 میلیارد مترمکعب آب ژرف تجدیدپذیر در ایران وجود دارد که امکان استخراج آن نیز هست. بیش از 3 حلقه چاه ژزف در منطقه سیستان حفر شده که با مخالفتها و موافقتهای زیادی روبرو بوده است. مخالفان معتقدند که برداشت آب از این منابع منجر به ایجاد فروچاله و نشست زمین در بخشهای حفاری شده، میشود و همچنین هزینه استخراج این آب را دهها برابر پروژههای انتقال آب و صدها برابر استحصال یک چاه عمیق آبرفتی میدانند؛ به علاوه این آبها علاوه بر شوری بیش از حد، دارای مواد رادیواکتیوی است که مانع بزرگی برای استفاده از آنها محسوب میشود.
موافقان این طرح از سوی دیگر معتقدند که فرونشستها مربوط آبهای زیرزمینی است و نه آب ژرف و برداشت این آبها به سلامت محیطزیست هم کمک میکند. همچنین اینکه هزینه استحصال یک متر آب ژرف برابر یک دویستم انتقال آب از دریای آزاد به مناطق خشک کشور میباشد.
از طرفی طبق تحقیقاتی که وزارت نیرو انجام دادهاست، آبهای ژرف هیچگونه مواد رادیواکتیو ندارند و از سلامت کامل برخوردارند. در حالت کلی، اینکه آبهای ژرف میتواند خشکی سیستان و بلوچستان را رفع کند از نظر کارشناسان و متخصصان این حوزه مردود و نوعی اغراق است اما قبل از هر عملی باید پایداری آن و تجدیدپذیر بودن این منابع اثبات شود.
جمع بندی
استفاده از منابع آب ژرف میتواند در صورت رخداد خشکسالیهای مکرر، یک راه حل موثر محسوب شود اما به شرط این که در این زمینه از شعاردادن گریزان بوده و تمام ابعاد فنی و علمی آن، به خصوص اثرات زیستمحیطی، به دقت بررسی شود و همچنین طبق گفته رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، برآورد سن آب در اینگونه طرحها بسیار حائز اهمیت است؛ چراکه نشاندهنده تجدیدپذیر بودن و یا نبودن اینگونه سفرههای آب زیرزمینی میباشد.
این مقاله چقدر برای شما مفید بود؟
از 1 تا 5 امتیاز بدهید.
میانگین امتیاز: / 5. تعداد رأیها:
اولین نفری باشید که رأی میدهد!
ما متأسفیم که این مقاله اصلاً برای شما مفید نبود!
لطفاّ به ما در بهبود آن کمک کنید.
به ما در اصلاح آن کمک میکنید؟
مریم کاظمی
سلام. من مریم کاظمی دانشجوی کارشناسی ارشد مهندس عمران- مهندسی محیط زیست در دانشگاه صنعتی امیرکبیر و علاقهمند به مباحث محیط زیست و توسعه پایدار و ارزیابی زیست محیطی هستم.
2 دیدگاه
به گفتگوی ما بپیوندید و دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید.
کاش لینک هایی به مقالات دیگر میدادید
کاش