کاوشی در مفهوم بازار آب و پیامدهای آن
برطرف کردن چالشهای پیش روی مدیریت منابع آب، مستلزم توسعه و اجرای رویکردهای انعطافپذیر و حل مسئله است؛ این رویکردها شامل ایجاد مشارکتهای اجتماعی، و همچنین شناسایی نشانههای کمیابی و توسعه مکانیزمهای بازار و مبادله میباشد. نقش حیاتی آب در فرآیندهای توسعه پایدار، همراه با مواجهه با چالشهای تغییر اقلیم و افزایش تقاضا (رشد جمعیت و توسعه کشاورزی)، اهمیت ایجاد سازوکارهای اقتصادی انعطافپذیر در مدیریت آب و سیستم تخصیص آن را افزایش داده است. افزایش استفاده از بازار آب یا تجارت آب، رویکرد کلیدی برای گسترش ابزار مدیریت منابع آب است كه در ادامه به آن می پردازیم.
آنچه در این مقاله میخوانید:
Toggleاساس تجارت آب و بازار آب چیست؟
معاملات آب، تراکنشهایی برای خرید، فروش یا اجاره حقابه، به صورت کلی یا جزئی، هستند. معاملات آب را میتوان به دو نوع تقسیم کرد: دائمی و موقت. تجارت دائمی، تجارت حقابه است، یعنی حق دسترسی انحصاری به سهمی از آب. تجارت موقت، تجارت سالانه تخصیص آب است. تجارت موقت را میتوان بر اساس مدل کسبوکار شرکتها، در هر فصلی انجام داد.
هنگامی که حقآبهها آزادانه بین کاربران نهایی معامله شوند، بازاری برای آب شکل میگیرد. قیمت آب در بازار، بازتاب تقاضا و عرضه این منبع است و میتواند در مناطق مختلف و برای انواع حقآبهها متفاوت باشد. قیمتها در پاسخ به هر گونه نوسان در عرضه و تقاضا تغییر خواهند کرد. فرض کنید خشکسالی مداوم است و بنابراین، آب کمیاب میشود، به طور فرضی قیمت آب افزایش خواهد یافت. بخشها یا صنایعی که آببر نیستند، با انگیزه قیمت بالا و مشوق اقتصادی بیشتر، ممکن است مازاد آب خود را به مشاغل آببرتری که با کمبود روبرو هستند، بفروشند یا معامله کنند.
بنابراین، مکانیسم بازار تجارت آب، امکان تخصیص منابع کمیاب آب را بر اساس باارزشترین استفاده فراهم میکند و آب را از مصارف کمارزش به باارزشتر تخصیص مجدد میدهد تا بهرهوری را افزایش دهد. انگیزه اقتصادی تجارت آب همچنین باعث صرفهجویی در مصرف آب و جلوگیری از آبیاری بیش از حد یا مصرف بیش از حد آب میشود، زیرا مازاد صرفهجویی شده در صورت کمبود آب قابل فروش است، در حالی که در صورت کمبود آب باید هزینه پرداخت کرد.
مبادله آب، آب را به کسانی که ارزش و تقاضای بیشتری برای آن قائل هستند تخصیص میدهد و در نتیجه باعث بهبود کارایی بازار و صرفهجویی در مصرف آب میشود. این روش کارآمد و مؤثر مدیریت آب، میتواند در مناطقی که خشکسالی و کمبود آب شدید است، بسیار با اهمیت باشد. برای مثال، استرالیا از دهه ۱۹۸۰ تجارت آب را آغاز کرده است و به زودی بازار تجارت آب خود را به حوضه موری-دارلینگ (MDB) گسترش خواهد داد که این امر پیامدهای مثبت و منفی اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی برای این منطقه به همراه خواهد داشت.
تجارت آب عبارتست از خرید و فروش داوطلبانه آب به شکلی قابل اندازه گیری؛ چه در حال و چه در آینده (Wheeler و همكاران در سال 2017)
مزایای بازار و تجارت آب چیست؟
تجارت آب میتواند در حوزه های زیر مفید باشد:
- مشتریان، زیرا میتواند تابآوری عرضه را بهبود بخشد و امکان تأخیر در سرمایهگذاریهای پرهزینهتر برای توسعه منابع جدید در محدوده یک شرکت آب را فراهم کند، در نتیجه فشار رو به افزایش بر روی قبوض در آینده را کاهش دهد.
- محیط زیست، با اطمینان از تأمین آب به مناطقی که در آنجا کمیاب است و فشارهای محیط زیستی موجود وجود دارد، به جای توسعه منابع جدید یا استفاده از برداشتهای غیرقابلتداوم.
- بخش آب، با توانمندسازی شرکتهای آب برای مشارکت در صرفهجویی حاصل از تجارت به جای سرمایهگذاری، و ایجاد فرصتهایی برای شرکتها برای کسب سود و نوآوری از طریق تجارت.
- تجارت آب باعث افزایش انعطافپذیری در مدیریت تغییرات تخصیص آب (میزان آب قابلاستفاده) در طول فصلها و بین آنها میشود. برای مثال:
- دارندگان حقآبه که در حال حاضر از کل سهمیه آب خود استفاده نمیکنند، میتوانند مازاد آن را به سایر مصرفکنندگان آب بفروشند یا اجاره دهند.
- کشاورزان و کسبوکارهایی که در سال جاری به آب بیشتری نیاز دارند یا برای رشد آتی به حقآبه و/یا سهمیه آب احتیاج دارند، میتوانند نیاز خود را از بازار آب تأمین کنند.
- تجارت آب همچنین انعطافپذیری را در تغییر الگوی مصرف و تولید آب در پاسخ به تغییرات دسترسی به منابع، سایر عوامل خارجی و اهداف تجاری افزایش میدهد.
- استفاده از حقآبه برای افزایش جریان نقدینگی در کوتاهمدت و/یا بلندمدت، منجر به ایجاد فرصتهای تجاری بیشتر میشود.
- تجارت آب به راهاندازی مزارع جدید و سایر صنایع وابسته به آب در مناطقی که آب تخصیصنیافته وجود ندارد، کمک میکند. برای مثال:
- مالکان زمینی که حق دسترسی به آب ندارند، اما میخواهند حقآبه و/یا سهمیه آب برای استفاده در ملک خود به دست آورند، میتوانند این حق را از طریق تجارت خریداری کنند.
در نهایت، تجارت آب از نظر مدیریت کلی آب، باعث میشود آب به سمت باارزشترین کاربرد هدایت شود و با تعیین ارزش ریالی یا دلاری برای آب، تجارت به مصرف بهینه آب و کاهش هدررفت آن کمک میکند.
بازار آب چه انواعی دارد؟
تجارت آب میتواند در بازارهای آبهای زیرزمینی و آبهای سطحی انجام شود. این تجارت میتواند از طریق توافقات غیررسمی بین کاربران (مانند کشاورزان همسایه) یا توافقات رسمی (بازارهای آبی که تحت قوانین و فرآیندهای استاندارد شده توسط دولتها یا جوامع اداره میشوند) صورت گیرد. علاوه بر این، میتوان تجارت آب را به سه نوع طبقهبندی کرد:
- معاملات تخصیص آب: انتقال کوتاهمدت یا موقت آب تخصیصیافته و قابل استفادهی فوری.
- اجاره آب: اجاره میانمدت تخصیص آب به گونهای که به کاربر آب اجازه دهد تا برای دورهای که در قرارداد ذکر شده است، به طور ایمن به آب دسترسی داشته باشد.
- معاملات حقابه آب: انتقال دائمی حقابه (حقوق مالکیت)، که مقدار مشخصی یا نسبتی از آب موجود در یک منبع خاص را تعیین میکند.
بازار تجارت آب چگونه طراحی می شود؟
با وجود مزایای مختلف، همانطور که کارشناسان اشاره میکنند، ایجاد بازارهای آب پیچیدهترین گزینه سیاست اقتصادی در مواجهه با تخصیص مجدد آب و خطر کمبود آن است. برای عملکرد مؤثر آنها به چارچوب نهادی قوی نیاز است که اکثر کشورهای در حال توسعه فاقد آن هستند. برخی از مهمترین پیششرطهای لازم هنگام فکر کردن به اجرای یک طرح تجارت آب عبارتند از:
- چارچوب حقوقی شفاف که به دارندگان حقابه اجازه دهد تا حقوق خود را به طور موقت یا دائم به طرفهای دیگر منتقل کنند.
- تنظیم تأثیر این معاملات بر طرفهای ثالث (به عنوان مثال، کاربران پاییندست) و پیشبینی جبران خسارت.
- شناسایی تأثیر بالقوه زیستمحیطی معاملات و لزوم اعمال ضمانتهای مربوطه.
- روشهای فیزیکی انتقال آب بین کاربران بالقوه.
- تنظیم برای جلوگیری از انحصار ضروری است.
فراتر از بحث در مورد پیششرطهای سختگیرانه، دیدگاههای متناقضی در مورد استفاده از بازارهای آب برای تخصیص مجدد منابع آب وجود دارد، از جمله:
- ابزاری برای خصوصیسازی آب: زیرا بازیگران بخش خصوصی ممکن است منابعی را که قبلا به طور مشترک و بدون جبران خسارت در اختیار داشتهاند، به دست آورند.
- شکلی از کالاییسازی آب: در تضاد با این ایده است که دسترسی به آب به طور گسترده به عنوان یک حق انسانی پذیرفته شده است، بنابراین باید آن را یک کالای عمومی در نظر گرفت.
- به همین ترتیب، بازارهای آب ممکن است ارزشهای اجتماعی، زیستمحیطی یا جامعهای را که به بحث در مورد ارزشگذاری پولی آب مرتبط است (سازمان ملل متحد، ۲۰۲۱) را در نظر نگیرند.
- ممکن است این خطر وجود داشته باشد که بازارهای آب تأثیر منفی بر محیط زیست بگذارند، زیرا ممکن است باعث استفادههای آببر شوند که منجر به تخلیه یا سطوح آلودگی بالاتر شود.
با این حال، «اهداف اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی با بازارهای آب سازگار هستند، اما این امر نیازمند حقوق مالکیت مناسب، اطلاعات هیدرولوژیکی، قوانین بازار و طراحی است». مهمتر اینکه، طراحی آن به رویکردی با مشارکت ذینفعان مختلف (بخش خصوصی، دولت، جامعه مدنی) نیاز دارد تا تضمین شود که همه دیدگاهها گنجانده شده و نگرانیها به درستی مورد توجه قرار گرفته اند.
چه تجاربی در جهان وجود دارد؟
استرالیا: تجربه حوضه موری-دارلینگ با بازارهای آب، شناختهشدهترین مورد در سطح جهان است که بر پایه ایده تجارت تخصیص آب (حقوق استفاده از آب که توسط یک مرجع اعطا میشود) بنا شده است. اگرچه این تجربه به استخراج مهمترین درسها در طراحی و اجرای این ابزار مبتنی بر بازار کمک کرده است، باید با احتیاط با آن برخورد کرد. این منطقه سابقه تجارت آب در دوران جنگ جهانی دوم و بعد از آن را دارد و در دهه ۸۰ میلادی شروع به ایجاد چارچوب نهادی برای راهاندازی یک بازار رسمی آب کرد.
به عبارت دیگر، این منطقه بیش از ۴۰ سال کار آگاهانه و تعهد سیاسی برای ایجاد یک مدل پیچیده تجارت آب صرف کرده است. امروزه، تمرکز بحثها از استفاده از بازارها برای حل تخصیص مجدد آب برای اهداف اقتصادی به حل مشکلات مربوط به تأمین جریانهای محیط زیستی برای حفاظت از طبیعت تغییر یافته است.
غرب آمریکا: بحث در مورد استفاده از بازارهای آب در ایالتهای غربی آمریکا (کالیفرنیا، نوادا، کلرادو، آریزونا، آیداهو، مونتانا، وایومینگ و تگزاس) دارای یک سنّت حقوقی طولانی است که به قرن نوزدهم باز میگردد، با پذیرش ایده حقوق ساحلی و تملیکی آب (حقوق خصوصی آب که به مالکیت زمین یا مجوزهای معدنکاری ضمیمه شده است). در این مفهوم، تجارت آب یک موضوع جدید نیست و بر ویژگیهای تاریخی، اقتصادی و فرهنگی بنا شده است و به مسیر توسعهای که هر ایالت در سالهای اخیر طی کرده است، بستگی دارد.
با وجود اینکه این ایالتها سطح تمرکز استرالیا در طراحی تجارت آب را نشان نمیدهند، از این روش برای حل کمبودهای آب شهری، کارایی کشاورزی در خشکسالی و درگیریهای مربوط به حفاظت از محیط زیست استفاده شده است. در برخی موارد، پیچیدگی ابزارهای مالی مورد استفاده در تجارت آب، مانند قراردادهای آتی آب، به عنوان زمینهای برای یادگیری برای متخصصان آب در سراسر جهان عمل کرده است.
شیلی: این کشور یک مورد مطالعه جالب است زیرا چارچوب حقوقی برای ایجاد یک بازار رسمی آب را در اوایل دهه ۸۰ با حس قوی برخورد با آب به عنوان یک کالای اقتصادی ایجاد کرد. مدل شیلی امکان تجارت آب بین بخش کشاورزی و مناطق شهری در شمال کشور و انتقال آب کشاورزی در مناطق مرکزی و جنوبی را فراهم کرده است. اگرچه به نظر میرسد یادگیری از تجربه یک کشور در حال توسعه جذاب باشد، شیلی در دهه ۷۰ میلادی با یک تحول فوقالعاده در اقتصاد خود به سمت یک مدل اقتصادی بازار آزاد روبرو شد، عاملی که راه را برای پذیرش مکانیسم تجارت آب هموار کرد.
علاوه بر این، آزمایشهای فعال بازارهای آب در چین و آفریقای جنوبی نیز انجام شده است. به طور کلی، برخی از درسهای آموخته شده از اجرای بازارهای آب عبارتند از:
- برای تخصیص اولیه حقوق (چه برای آب و چه برای حق آلایندگی)، به سازوکاری نیاز است که عادلانه، منصفانه و کارآمد باشد.
- برنامههای تجارت آب میتوانند از نظر اطلاعات و اجرا نیازمند به حجم زیادی از منابع باشند و در نتیجه مدیریت آنها پرهزینه شود؛ هزینه بالای معاملات در برخی بازارها ممکن است از مزایای آنها بیشتر باشد.
- بازارها، جایگزینی برای قوانین و نظارت نیستند، اما میتوانند چنین سیستمهایی را انعطافپذیرتر کرده و کنترل آلودگی را برای جامعه کمهزینهتر کنند.
- بازارها میتوانند به شناسایی با ارزشترین نوع استفاده از منابع و همچنین حل و فصل اختلافات کمک کنند.
- حراجهای آب میتوانند برای داوری تخصیص آب در شرایط رقابتی مفید باشند، اما برای جلوگیری از ایجاد انحصار باید تنظیم شوند.
- بازارها در جایی که تعداد زیادی از تجار و معاملات وجود داشته باشد، به بهترین نحو کار میکنند؛ با این حال، ریسک ایجاد قدرت انحصاری در بازار به حداقل میرسد.
جمع بندی
روی هم رفته، با افزایش دفعات و شدت خشکسالیها در اقلیمهای شدید و خشن، مدیریت کارآمد منابع آب همچنان از اهمیت ویژهای برخوردار خواهد بود. تجارت آب شاید تنها راهحلی کوتاهمدت باشد که نمیتواند به ریشه عمیق مسئلهی تغییر اقلیم دست یابد و آن را حل کند. کشورهایی که در حال حاضر تجارت آب را اجرا میکنند، مانند شیلی، انگلستان، ایالات متحده (با بازارهایی در کالیفرنیا و آریزونا)، باید ضمن بهرهمندی از مزایای کوتاهمدت تجارت آب، به طور مداوم برای یافتن راهحلهای بلندمدت برای مشکل کمبود آب تلاش کنند.
قطعاً کاهش تقاضای آب با اتخاذ سبک زندگی سازگارتر با محیط زیست میتواند به حل ریشهای موضوع کمک کند. اقدامات فردی ما همراه با سیاستگذاری و حمایت دولت در زمینه مدیریت آب، نقش عمدهای در دستیابی به توسعه پایدار و پایداری منابع آب ایفا میکند.
این مقاله چقدر برای شما مفید بود؟
از 1 تا 5 امتیاز بدهید.
میانگین امتیاز: / 5. تعداد رأیها:
اولین نفری باشید که رأی میدهد!
ما متأسفیم که این مقاله اصلاً برای شما مفید نبود!
لطفاّ به ما در بهبود آن کمک کنید.
به ما در اصلاح آن کمک میکنید؟
امیرحسین عبدالرضایی
به عنوان یک فارغالتحصیل کارشناسی ارشد مهندسی عمران- محیط زیست به دنبال آنم تا زمین را جای بهتری برای زندگی کنم؛ چه برای خودم و چه برای دیگران.
دیدگاهتان را بنویسید