فراتر از یک قبض ساده؛ چرا آب مجازی اهمیت دارد؟
آب به عنوان عنصر حیاتی و منبع طبیعی در محیط زیست بسیار مهم است و نقش اساسی در تعادل اکوسیستمها، بقای حیات و توسعه پایدار دارد. کمبود آب و تنشهای منابع آبی مشکلات جدی برای بشر و محیط زیست ایجاد کرده است. مفهوم آب مجازی به مقدار آبی که برای تولید هر محصول مصرف میشود اشاره دارد و محاسبه و درک این مفهوم برای مدیریت بهتر منابع آبی و حفظ محیط زیست حائز اهمیت است.
آنچه در این مقاله میخوانید:
Toggleمفهوم آب مجازی در محيط زيست
مفهوم آب مجازی در محیط زیست به میزان آبی اشاره دارد که در فرآیند تولید یک محصول مصرف میشود، اما به صورت مستقیم در تولید آن محصول استفاده و مشاهده نمیشود. به عبارت دیگر، آب مجازی، میزان آبی است که برای تهیه و تولید محصولات مختلف نیاز است، از جمله محصولات کشاورزی، مواد غذایی، الکترونیکی و حتی پوشاک.
به طور مثال، برای تولید یک پیراهن، آبی که برای رشد پنبه در زمینهای کشاورزی استفاده میشود، در نظر گرفته نمیشود. این مفهوم نشان میدهد که میزان مصرف آب واقعی ما از آبی است که از شیر میجوشانیم، بسیار بیشتر است و باید به طور جدی به مدیریت منابع آب و تجارت آب مجازی توجه کرد.
معادل آب مجازی در زبان انگلیسی چیست؟
در زبان انگلیسی، برای بیان معادل آب مجازی از رویکرد زیست محیطی، از اصطلاحات و عباراتی چون Virtual Water، Embedded Water و Indirect Water استفاده می شود.
چه کسی اولین بار مفهوم آب مجازی را مطرح کرد؟
آب مجازی برای اولین بار توسط جان آنتونی آلان (John Anthony Allan)، محقق انگلیسی در دهه ۱۹۹۰ مطرح شد. آلان، که دانشمندی در زمینه مهندسی آب بود، این مفهوم را برای توصیف حجم آب مورد نیاز برای تولید محصولات کشاورزی، صنعتی و خدماتی به کار برد. او به دنبال روشی بود که بتواند به بهبود مدیریت منابع آب بپردازد و با استفاده از این مفهوم، میتوان بهتر از میزان و توزیع آب در سطح جهان آگاهی پیدا کرد.
در ابتدا، این مفهوم توسط آلان در یک کنفرانس بینالمللی در نیویورک مطرح شد و سپس در سال ۱۹۹۳ در یک مقاله علمی با عنوان “راهحلهای آب مجازی جهانی” به تفصیل شرح داده شد. از آن زمان به بعد، این عبارت به عنوان یکی از مفاهیم اصلی در حوزههای مرتبط با مدیریت منابع آب، توسعه پایدار و تغییرات اقلیمی مورد توجه قرار گرفته است.
آب مجازی چگونه اندازه گیری می شود؟
مفهوم آب مجازی به میزان آبی اشاره دارد که در هر مرحله از زنجیره تولید، از جمله تولید محصولات کشاورزی، صنعتی و خدماتی، مورد استفاده قرار میگیرد. برای اندازهگیری آب مجازی، نیاز است که مقدار مصرف آب مورد نیاز برای تولید هر کالای خاصی، از جمله مواد غذایی، محصولات صنعتی، خدمات و غیره، تخمین زده شود. این تخمین معمولاً با استفاده از ابزارهای مختلف شامل مدلهای شبیهسازی و تحلیل دادههای آماری، انجام میشود.
برای مثال، برای محاسبه کل آب مصرف شده در تولید یک کیلوگرم گندم، باید مصرف آب در هر مرحله از کشت، برداشت، حمل و نگهداری گندم، تولید آرد و نان، از جمله مصرف آب برای رشد گیاهان، آبیاری، خشک کردن، حمل و نگهداری، تولید آرد و نان و غیره، تخمین زده شود. سپس، مجموع آن ها به عنوان آب مجازی مصرف شده در تولید یک کیلوگرم گندم محاسبه میشود.
در کل، اندازهگیری آب مجازی به دلیل پیچیدگی زنجیره تولید و مصرف، نیازمند روشهای دقیق و پیچیدهای است و باید با استفاده از دادههای دقیق و موجود، تخمینهای معتبری ارائه شود.
چند نمونه از مقادیر آب مجازی در فرآیند تولید
یکی از مثالهایی از آب مجازی استفاده شده در تولید محصولات خوراکی، آب مورد استفاده برای تولید گوشت قرمز است. برای تولید هر کیلوگرم گوشت قرمز، حدود 15,000 لیتر آب مورد نیاز است. این مقدار آب شامل آب مورد نیاز برای رشد و تغذیه دام، آب مورد نیاز برای تولید خوراک دام و آب مورد نیاز برای پردازش و بسته بندی گوشت است. با توجه به اینکه تولید گوشت قرمز به میزان بالایی انجام میشود، مصرف آب برای تولید این محصول بسیار بالا است.
مثال دیگر، آب مورد استفاده برای تولید پوشاک است. برای تولید هر قطعه لباس، مقدار زیادی آب مورد نیاز است. این شامل آب مورد نیاز برای رشد و تولید مواد اولیه مورد استفاده در تولید پارچه، آب مورد نیاز برای رنگرزی و پردازش پارچه و آب مورد نیاز برای شستشو و تمیزکردن پارچه است. با توجه به اینکه صنعت پوشاک یکی از بزرگترین صنایع در جهان است و تولید بسیار زیادی از لباسها انجام میشود، مصرف آب برای تولید این محصولات نیز بسیار بالاست.
در ادامه چند نمونه از مقادیر مختلف و عجیب آب مجازی مصرف شده برای تولید برخی محصولات خوراکی و غیر خوراکی را مثال برشمردهایم:
- یک کیلوگرم گوجه فرنگی: حدود ۲۰ لیتر آب
- یک کیلوگرم بادمجان: حدود ۴۰ لیتر
- یک عدد سیب: حدود 125 لیتر
- یک کیلوگرم پیاز: حدود ۲۰ لیتر
- یک کیلوگرم برنج: حدود ۳۴۰۰ لیتر
- یک کیلوگرم ذرت: حدود ۹۰۰ لیتر
- یک کیلوگرم چوب: حدود ۱۰۰۰ لیتر
- یک کیلوگرم پلاستیک: حدود ۷۵۰ لیتر
- یک لپ تاپ: حدود ۲۲۰۰۰ لیتر
- تولید یک لیتر آب معدنی: حدود ۲ لیتر
در کل، میزان آب مجازی مصرف شده برای تولید هر محصول به شرایط خاصی بستگی دارد و باید با توجه به شرایط محیطی و تولیدی هر محصول، تخمین زده شود.
تجارت آب مجازی
تجارت آب مجازی به فرآیندی اشاره دارد که در آن، آب مجازی به عنوان یک محصول تجاری مورد فروش قرار میگیرد. این تجارت معمولاً به دو صورت انجام میشود؛ صادرات و واردات. در صادرات، یک کشور، محصولات خود را با استفاده از آبی که برای تولید آن مورد نیاز است، به کشورهای دیگر صادر میکند. در واردات آب مجازی، یک کشور، محصولات خود را با استفاده از آبی که در داخل خود کشور موجود نیست، از کشورهای دیگر وارد میکند.
محصولاتی که بیشترین تجارت آب مجازی را دارند، شامل محصولات کشاورزی، صنعتی و فناوری هستند. در بخش کشاورزی، محصولاتی مانند گندم، برنج، ذرت، بادام، خرما و قهوه بیشترین تجارت آب مجازی را دارند. در بخش صنعتی، محصولاتی مانند پلاستیک، فولاد و الکترونیک بیشترین تجارت آب مجازی را دارند. در بخش فناوری نیز بیشترین تجارت روی محصولاتی مانند لپ تاپ، تلفن همراه و تجهیزات الکترونیکی است.
بین کشورهای صادرکننده آب مجازی، آرژانتین، آمریکای جنوبی، استرالیا و کانادا به عنوان اصلی ترین کشورها شناخته میشوند. بین کشورهای واردکننده، چین، کشورهای خلیج فارس، مصر در کنار برخی از کشورهای اروپایی مانند اسپانیا، ایتالیا و هلند بیشترین حجم واردات آب مجازی را دارند.
درباره حجم آب مجازی مبادله شده در جهان، باید گفت که به دلیل روشهای مختلف محاسبه عدد دقیقی نمیتوان تعیین کرد. با این حال، برخی محاسبات نشان میدهند که حجم آب مجازی بین کشورهای مختلف، بسیار بالا است. به طور کلی، تحقیقات نشان میدهند که حدود ۸۰ درصد آب استفاده شده در سراسر جهان، به صورت آب مجازی در کالاها و خدمات مختلف مصرف میشود. به عنوان مثال، براساس یک گزارش از سال ۲۰۱۸، ۱۰ کشور بزرگتر جهان، حدود ۲۰ درصد از سهم آب این تجارت را دارند. این ۱۰ کشور عبارتاند از: چین، آمریکا، برزیل، روسیه، هند، مکزیک، ژاپن، آلمان، ایتالیا و فرانسه.
به طور کلی، این تجارت باعث میشود که برخی کشورها به دلیل نقص در منابع آبی خود، بتوانند نیازهای خود را از طریق واردات آب نهان، تامین کنند. اما در عین حال، این تجارت ممکن است باعث شود که برخی کشورها به طور نادرستی از منابع آبی خود استفاده کنند و به شدت به آب دیگر کشورها برای تامین نیازهای خود وابسته شوند. به همین دلیل، برخی افراد و سازمانها معتقدند که بهتر است که کشورها به جای تکیه بر تجارت آب مجازی، سعی کنند در پایین آوردن نرخ مصرف آب و بهینهسازی استفاده از منابع آبی خود، اقدام کنند.
جمع بندی
آب مجازی به مجموع آبی اشاره دارد که برای تولید محصولات کشاورزی و صنعتی مورد استفاده قرار میگیرد، اما ممکن است در مکانی دیگر برای تولید آن محصول مصرف شده باشد. این مفهوم در حال حاضر اهمیت بسیاری در جهان پیدا کرده است، زیرا نیاز به آب در صنعت و کشاورزی روز به روز بیشتر میشود.
تجارت آب نهان نیز به صورت فزایندهای در جهان انجام میشود و کشورها برای تأمین آب مورد نیاز خود به صورت غیرمستقیم به آب مجازی نیاز دارند. از این رو، ضرورت دقت در مصرف آب محصولات کشاورزی و صنعتی بسیار مهم است تا منابع آبی کمیاب بهینه استفاده شود و مشکلات محیط زیستی ناشی از کمبود آب کاهش یابد. واردات محصولات غیراستراتژیک و کشت فراسرزمینی نمونه ای از این اقدامات هستند که میتوانند به روند توسعه پایدار کشورها کمک کنند.
این مقاله چقدر برای شما مفید بود؟
از 1 تا 5 امتیاز بدهید.
میانگین امتیاز: / 5. تعداد رأیها:
اولین نفری باشید که رأی میدهد!
ما متأسفیم که این مقاله اصلاً برای شما مفید نبود!
لطفاّ به ما در بهبود آن کمک کنید.
به ما در اصلاح آن کمک میکنید؟
تیم نویسندگان
آموزش، چراغی است که گامهای روشن و آگاهانه را در جهت خوشبختی بشر و تعادل با محیط زیست به ما نشان میدهد.
دیدگاهتان را بنویسید